Hz. Peygamber'in Sahâbîleri'ne surenin ismini ilham eden kelime 224. ayetinde geçmektedir. Müfessirlerden bazıları, bu 224. ayet de dahil, son dört ayetin Medine dönemine ait olduğu görüşündedirler; ama eldeki bütün deliller surenin tamamının Mekke döneminin ortalarında, Hicret'ten takriben altı ya da yedi yıl önce vahyedildiğini göstermektedir. Benzer şekilde, sırf “İsrailoğulları arasındaki bilgili kişiler”den söz ediliyor diye, Suyûtî'nin yaptığı gibi 197. ayetin Mekke dönemine ait olduğunu söylemek için de elde yeterli ve inandırıcı bir delil yoktur; çünkü İsrailoğulları'yla ilgili atıflara başka Mekkî surelerde de sıkça rastlanmaktadır.
Surede en çok dikkat çekilmek istenen husus insanın toplumdan topluma, çağdan çağa değişmeyen zayıf yapısı ya da karakteri ve kendi kendini aldatma eğilimidir. Nitekim, her çağda ve her toplumda, büyük çoğunluğun -ister Allah tarafından vahyedilen mesajlar şeklinde olsun, ister kendiliğinden açık manevî/ahlakî değerler şeklinde olsun- hakkı inkara böylesine hazır olmasının ve sonuç olarak da, nüfûz ve iktidara, zenginliğe, şana şöhrete kul köle olmasının, basmakalıp düşüncelere, kitlesel kültür ve ideolojilere körü körüne teslim olmasının temelinde de insanın bu zayıf yanı yatmaktadır.
1 Tâ-Sîn-Mîm.1
2 BUNLAR, kendi içinde apaçık ve tutarlı olan ve gerçeği bütün açıklığıyla ortaya koyan ilahî kelâmın mesajlarıdır.2
3 [İnsanların bir kısmı, ulaştırdığın mesaja] inanmıyorlar diye [üzüntüden] neredeyse kendini tüketeceksin!3
4 Eğer dileseydik, onlara gökten öyle bir alamet indirirdik ki, onun karşısında boyunları bükülür, hemen baş eğerlerdi.4
5 [Ama Biz böyle olsun istemedik:] ve bu yüzden, onlar da, ne zaman Rahmân'dan hatırlatıcı, uyarıcı yeni bir mesaj gelse, mutlaka ondan yüz çevirirler. 6 Nitekim, işte [bu mesajı da] yalanladılar. Ama alay edip durdukları şeyin tahakkuku yakında bütün açıklığıyla onların karşısına çıkarılacak!5
7 Peki bunlar, yeryüzüne hiç bakıp da düşünmediler mi: orada her çeşitten nice güzel [hayat] türleri çıkarmışız? 8 Şüphesiz, bunda [insanlar için çıkarılacak] bir ders vardır; ama onlardan çoğu [buna] inanmazlar. 9 Oysa, senin Rabbin çok acıyıp esirgeyen O yüceler yücesidir!6
10 VE [HATIRLA,] hani, Rabbin Musa'ya: “Şu zalimler toplumuna git!” diye seslenmişti, 11 “Şu Bana karşı sorumluluk bilincinden uzaklaşan7 Firavun toplumuna!”
12 [Musa:] “Ey Rabbim!” diye cevap verdi, “Doğrusu, beni yalanlamalarından korkuyorum, 13 ve göğsümün daralacağından ve dilimin dolaşacağından (korkuyorum); bu yüzden, [bu emri] Harun'a8 tevdî et. 14 Üstelik, onların benim aleyhime ciddî bir suçlamaları da var ortada; bu yüzden beni öldürmelerinden korkuyorum”.9
15 [Allah:] “Hayır, asla!” dedi, “Yine de, siz ikiniz mesajlarımızla gidin; [yapacağınız çağrıyı] izlemek üzere Biz de sizinle beraberiz! 16 Haydi, şimdi ikiniz de Firavun'a gidin ve ona deyin ki: ‘Biz âlemlerin Rabbinden bir mesaj getiriyoruz: 17 İsrailoğulları'nı bırak, bizimle gelsinler!’”
18 [Fakat Musa mesajını Firavun'a tebliğ edince, Firavun:] “Biz seni çocukken yanımızda yetiştirmemiş miydik?” dedi, “Ve sen ömrünün pek çok yılını bizim aramızda geçirmemiş miydin? 19 Ama sonunda yapacağını yaptın,10 ve nankör biri oldu[ğunu gösterdi]n!”
20 [Musa:] “Evet, o fiili daha ne yaptığımı bilmez biriyken işledim” dedi, 21 “ve sizin yanınızdan kaçtım, çünkü sizden korkuyordum. Ama daha sonra bana Rabbim [doğruyla eğri arasında]11 hüküm verebilme yeteneği bahşetti; ve beni elçiler[in]den biri yaptı. 22 Ve o başıma kaktığın iyiliğe gelince, bu İsrailoğulları'nı köleleştirmenin bir sonucu [değil mi]ydi?”12
23 Firavun: “Bu âlemlerin Rabbi de kim oluyor?” dedi.13
24 [Musa:] “Eğer gerçekten (doğruyu) öğrenmek ve (onu) yürekten benimsemek istiyorsanız14 (söyleyeyim;) göklerin, yerin ve bu ikisi arasında var olan her şeyin Rabbi[dir O]!” diye cevap verdi.
25 [Firavun,] çevresindekilere: “[O-nun ne dediğini] duydunuz mu?”15 dedi.
26 [Ve Musa:] “O sizin de Rabbinizdir, göçüp gitmiş atalarınızın da!” diye devam etti.
27 [Firavun:] “Bu size gönderil[diğini iddia eden] rasûlünüz düpedüz bir deli, bir kaçık!” dedi.
28 [Fakat Musa sözlerine devamla:] “Doğunun, batının ve bu ikisi arasında kalan her yerin16 Rabbidir O; tabii [bunu] eğer aklınızı kullanırsanız [kavrayabilirsiniz]!” dedi.
29 [Firavun:] “Bak”, dedi, eğer benden başka bir tanrı benimsersen, seni mutlaka hapse attırırım!”17
30 [Musa:] “Size gerçeği bütün açıklığıyla ortaya koyan18 bir şey getirmiş olsam da, öyle mi?” dedi.
31 [Firavun:] “Eğer doğru sözlü biriysen, haydi, çıkar ortaya o dediğini!” diye cevap verdi.
32 Bunun üzerine [Musa] asâsını yere bıraktı -bir de ne görsünler, (her haliyle) düpedüz bir yılan! 33 Sonra elini ortaya çıkardı; bakanlar ne görsünler, bembeyazdı.19
34 [Firavun] çevresindeki seçkinlere: “Doğrusu bu gerçekten çok bilgili bir büyücü” dedi, 35 “büyüsünün gücüyle sizi ülkenizden çıkarmak istiyor.20 Bu durumda ne tavsiye edersiniz?”
36 “Onu ve kardeşini bir süre alıkoy” dediler, “bu arada, şehirlere haberciler gönder, 37 hüner sahibi bütün büyücüleri toplayıp sana getirsinler”.
38 Ve böylece büyücüler belli bir günün belirli bir saatinde bir araya geldiler. 39 Ve halka da “Hepiniz toplandınız mı?” denildi, 40 “Çünkü, umarız ki, üstün gelen büyücüler olursa onların (hükmüne) uyarız”.21
41 Büyücüler geldiklerinde, Firavun'a: “Eğer biz üstün gelirsek, doğrusu büyük bir mükafatı hak etmiş oluruz, değil mi?” dediler.22
42 [Firavun;] “Elbette”, diye cevap verdi, “o takdirde, gerçekten de benim gözdelerim arasında yer alacaksınız”.
43 [Ve] Musa onlara: “Ne atacaksanız atın!” dedi.
44 Bunun üzerine onlar da halatlarını ve asâlarını yere bıraktılar ve “Firavun'un sayesinde, üstün gelen mutlaka biz olacağız”23 dediler.
45 (Onların) ardından Musa da asâsını atınca, bir de ne görsünler, onların bütün o düzenbazlıklarını24 yutmasın mı!
46 Bu durum karşısında büyücüler hemen yere kapanarak 47 “Biz âlemlerin Rabbine inandık!” dediler, 48 “Musa'nın ve Harun'un Rabbine!”25
49 [Firavun:] “Ben size izin vermeden ona inanıyorsunuz, öyle mi?” diye çıkıştı, “Size büyüyü öğreten ustanız bu olmalı mutlaka!26 Fakat yakında [benim intikamımı] göreceksiniz: içinizden çoğunun ellerini ayaklarını kestireceğim, hepinizi astıracağım!”27
50 Onlar da: “Hayır, [sen bize] bir zarar veremezsin” diye karşılık verdiler, “(çünkü) er geç Rabbimize döneceğiz! 51 İnananların ilkleri olmamızdan ötürü Rabbimizin hatalarımızı bağışlayacağını umarız!”
52 VE DERKEN,28 Musa'ya: “Kullarımı geceleyin yola çıkar; çünkü mutlaka takip edileceksiniz!” diye vahyettik.
53 Bu arada Firavun şehirlere münâdîler çıkarıp 54 [tebaasına:] “Bu [İsrailoğulları] soysuz, sefil bir topluluk;29 55 fakat kalpleri bize karşı kin ve nefretle dolu; 56 çünkü (görüyorlar ki) biz birlik bütünlük içindeyiz ve her türlü tehdit ve tehlikeye karşı hazırlıklıyız;30 57 bunun içindir ki onları bağlar[ın]dan bahçeler[in]den, pınar başlarından çıkarıp attık, 58 zenginlikler[in]den, nüfûz ve statülerinden [yoksun bıraktık]!”31 diyerek [onları İsrailoğulları'na karşı harekete geçirdi].
59 Olaylar böyle gelişti; fakat [Firavun'un çekip aldığı bütün] bu şeylere [zaman içinde] İsrailoğulları'nın yeniden kavuşmasını sağladık.32
60 Ve sonunda [Mısırlılar] gün doğarken onlara yetiştiler; 61 İki topluluk birbirinin görüş alanına girdiklerinde Musa'nın yandaşları: “İşte yakalandık!” dediler.
62 (Musa:) “Hayır, asla! Rabbim benimle beraber” dedi, “bana mutlaka bir çıkış yolu gösterecektir!” dedi.
63 Bunun üzerine, Musa'ya: “Asânla denize vur!” diye vahyettik. [Musa söyleneni yapınca] deniz ortadan yarıldı; öyle ki, açılan yolun her iki yanında sular koca dağlar gibi yükseldi.33
64 Ve kovalayanları (da)34 oraya yaklaştırdık. 65 Öyle ki, (sonunda) Musa ve beraberindekileri kurtardık, 66 ama ötekileri sulara gömüverdik.35
67 Bu [kıssada], şüphesiz, [bütün insanlar için] bir ders vardır; velev ki onlardan çoğu inanmasa da. 68 Ve gerçek şu ki, senin Rabbin, çok acıyan esirgeyen O yüceler yücesidir!36
69 ONLARA37 İbrahim'in başından geçenleri de anlat. 70 Hani, o babasına ve kavmine “Nelere kulluk ediyorsunuz?” diye sormuştu.
71 Onlar da: “Putlara kulluk ediyoruz” diye karşılık verdiler, “ve her zaman, kendini onlara adamış kimseler olarak kalacağız!”
72 [İbrahim:] “Peki, yalvarıp yakardığınız zaman sizi işittiklerine, 73 yahut size fayda ya da zarar verebildiklerine [gerçekten inanıyor musunuz]?” dedi.
74 “Ama” diye çıkıştılar, “biz atalarımızı da bunu yapıyor gördük!”38
75 [İbrahim:] “Peki” dedi, “(bu) taptığınız şeylere (başınızı kaldırıp da) hiç bakmadınız mı:
76 “Sizler ve sizden önceki atalarınız?
77 “İmdi, [bana gelince, ben biliyorum ki,] şüphesiz [bu düzmece tanrılar] benim düşmanlarımdır, [ve benim için] âlemlerin Rabbinden başka [tanrı yoktur]; 78 beni yaratan da, bana doğru yolu gösteren de O'dur; 79 ve beni yediren de, içiren de O'dur; 80 ve hasta olduğum zaman beni iyileştiren, 81 ve beni öldürecek olan ve sonra yeniden diriltecek olan (hep) O'dur. 82 Ve Hesap Günü'nde hatalarımı bağışlamasını umduğum kimse de O'dur.
83 “Ey Rabbim! Bana [doğruyla eğrinin ne olduğuna] hükmedebilme bilgi ve yeteneğini bağışla ve beni dürüst ve erdemli insanların arasına kat 84 ve gerçeği benden sonrakilere ulaştırabilme gücü ver bana;39 85 ve beni o nimetlerle dolu bahçenin varislerinden biri yap!
86 “Ve babamı bağışla; çünkü, o gerçekten yolunu şaşıranlar arasında.40 87 “Ve o herkesin kaldırılacağı Gün beni utandırma;41 88 o Gün ki, ne malın mülkün, ne de çoluk çocuğun bir yararı olmayacaktır; 89 yalnızca Allah'ın huzuruna kötülükten korunmuş bir kalple çıkanlar [kurtulacaktır]!”
90 Çünkü, [o Gün] cennet, Allah'a karşı sorumluluk bilinci duyanlara yaklaştırılacaktır, 91 cehennemse büyük azgınlıklar içinde yitip gitmiş olanların karşısına çıkarılacaktır; 92 Ve onlara: “Nerede sizin bütün o tapınıp durduklarınız?” diye sorulacaktır, 93 “[Hani], o Allah'tan başka42 [tanrı yerine koyduklarınız]? Onlar, bakalım, size yahut kendilerine yardım edebilecekler mi?”
94 Pek tabii onlar da, azgınlık içinde yitip gidenler de, hepsi üst üste cehenneme43 tıkılacaklar; 95 ve İblis'in bütün avenesi..!44
96 O Gün orada onlar, birbirlerini suçlayarak45 derler ki: 97 “Allah şahittir ki, biz apaçık bir sapıklık içindeydik, 98 çünkü, siz[in gibi yaratılmış varlıklar]ı âlemlerin Rabbiyle bir tutuyorduk; 99 yine de [sizi tanrılaştırarak] yoldan çıkmamıza günah (önderlerimiz) sebep oldu!46 100 Ama şimdi ne bir arka çıkanımız var, 101 ne de candan bir dostumuz. 102 N'olurdu, [o hayata] bir kere daha dönebilseydik47 de inananlardan olsaydık!”
103 Şüphesiz bütün bunlarda [insanlar için] bir ders vardır, onların çoğu [buna] inanmasa da. 104 Ve şüphesiz senin Rabbin çok acıyıp esirgeyen O yüceler yücesidir.48
105 NÛH toplumu (da) peygamberlerini yalanladı. 106 Kardeşleri Nûh onlara: “Allah'a karşı sorumluluk bilinci duymaz mısınız?” dedi, 107 “Bakın, ben [O'nun tarafından] size [gönderilmiş] güvenilir bir elçiyim: 108 öyleyse artık Allah'a karşı sorumluluk bilinci taşıyın ve benim izimden yürüyün!”
109 “Hem bunun için sizden (dünyevî) bir karşılık da gözlemiyorum; hak ettiğim karşılığı (vermek) âlemlerin Rabbinden başkasına düşmez. 110 Öyleyse artık Allah'a karşı sorumluluk bilinci taşıyın ve benim izimden yürüyün!”
111 “[Toplumun] en aşağı tabakasından insanların senin ardına düştüğünü göre göre tutup sana mı inanacağız?”49 dediler.
112 [Nûh:] “Ben onların [bana gelmeden önce] neler yaptıklarını bilmem” dedi. 113 “Eğer iyi düşünecek olursanız, onları yargılamak ancak Rabbime düşer!50 114 Bunun içindir ki, inandığını söyleyenleri yanımdan kovacak değilim; 115 ben sadece (gerçekleri) apaçık dile getiren bir uyarıcıyım”.
116 (İnanmayanlar:) “Ey Nûh!” dediler, “Eğer (bu iddialarına) son vermezsen, mutlaka taşlanacaksın!”51
117 [Bunun üzerine Nûh:] “Ey Rabbim!” dedi, “İşte kavmim beni yalanladı; 118 bunun için, benimle onlar arasındaki gerçeği bütün açıklığıyla ortaya koy;52 beni ve benimle beraber olan müminleri kurtar!”
119 Ve bunun üzerine Biz de, o'nu ve o'nunla beraber olanları dopdolu bir gemi içinde kurtardık. 120 Sonra da, geride kalanları sulara gömüverdik.53
121 Şüphesiz bu [kıssada insanlar için] bir ders vardır,54 onların çoğu [buna] inanmasa da. 122 Ve şüphesiz senin Rabbin çok acıyıp esirgeyen O yüceler yücesidir!
123 [VE] ‘ÂD toplumu (da) gönderilen elçilerden [birini] yalanladı. 124 Hani, kardeşleri Hûd55 onlara: “Artık, Allah'a karşı sorumluluk bilinci taşımayacak mısınız?” demişti. 125 “Bakın, ben size [Allah'ın gönderdiği] güvenilir bir elçiyim; 126 öyleyse, artık Allah'a karşı sorumluluk bilinci taşıyın ve bana itaat edin!
127 Hem, ben sizden bunun için (dünyevî) bir karşılık da beklemiyorum; benim hak ettiğim karşılığı vermek âlemlerin Rabbinden başkasına düşmez.
128 Her tepede cehalet eseri, [putperestçe] anıtlar, tapınaklar mı yükselteceksiniz56 129 Ve sonsuza kadar yaşayacağınız kuruntusuyla, sapasağlam malikaneler mi edineceksiniz?57 130 Ve [başkalarının hukukuna] el uzattığınız zaman, hiçbir sınır tanımadan, hep böyle zorbalık mı yapacaksınız?58
131 “Öyleyse, Allah'a karşı sorumluluk bilinci taşıyın ve bana itaat edin, 132 düşünebileceğiniz59 bütün [iyilikleri] size sağlayan [Allah'tan] yana duyarlı olun; 133 size sürüler ve çocuklar veren, 134 size bahçeler ve pınarlar veren [Allah'tan yana]... 135 Doğrusu, ben sizin için o büyük ve zorlu günün azabından korkuyorum!”
136 [Ama bütün bu uyarılara karşı onlar:] “Bize öğüt veriyor olsan da, olmasan da, bizim için fark etmez!” dediler. 137 “Bu [benimsediğimiz tutum] atalarımızın tutumundan60 başka bir şey değil ki..! 138 Hem, [bu yüzden] azaba uğrayacak da değiliz!”
139 İşte o'nu böyle yalanladılar; ve bunun üzerine Biz de onları yok ettik.
Bu [kıssada da insanlar için] mutlaka, bir ders vardır,61 onlardan çoğu [buna] inanmasa da... 140 Ve şüphesiz senin Rabbin çok acıyıp esirgeyen O yüceler yücesidir!
141 [VE] SEMÛD toplumu (da) gönderilen elçilerden [birini] yalanladı. 142 Hani, onlara (da) kardeşleri Salih,62 “Artık Allah'a karşı sorumluluk bilinci taşımayacak mısınız?” demişti. 143 “Bakın ben [O'nun tarafından] size gönderilen güvenilir bir elçiyim; 144 öyleyse, artık Allah'a karşı sorumluluk bilinci taşıyın ve bana itaat edin!
145 Üstelik, ben sizden herhangi bir karşılık da istiyor değilim; benim hak ettiğim karşılığı vermek âlemlerin Rabbinden başkasına düşmez.
146 Bu bulunduğunuz hal üzere63 hep böyle güvenlik içinde bırakılacağınızı mı sanıyorsunuz? 147 Bu bahçeler içre ve bu pınar başlarında; 148 bu ekinler, bu zarif görünüşlü ince sürgünlü hurmalıklar arasında... 149 Ve dağlarda hep böyle ustalıkla evler yontabileceğinizi [mi sanıyorsunuz]?64
150 Öyleyse, artık Allah'tan yana bilinç ve duyarlık gösterin ve bana itaat edin; 151 ölçüyü aşanların sözüne uymayın; 152 o ölçüyü aşanlar ki, yeryüzünde düzen ve uyum sağlayacaklarına bozgunculuk yaparlar!”
153 [Salih'in kavmi:] “Sen mutlaka büyülenmiş birisin!” dediler. 154 “Bizim gibi ölümlü bir insandan başka bir şey değilsin! Eğer doğru sözlü biriysen, bize bir alamet getir65 (de görelim)!”
155 [Salih:] “(İşte) şu dişi deve;66 su içme hakkı (belirli bir gün) onun, belirli günlerde de67 sizindir; 156 öyleyse, sakın ona bir kötülük yapmayın, yoksa büyük-çetin bir günün azabı gelip sizi bulur!” dedi.
157 Bütün bu uyarılara rağmen onlar yine de o deveyi hoyratça boğazladılar; ama bunu yaptıklarına (çok geçmeden) pişman oldular;68 158 çünkü [Salih'in önceden haber verdiği] azap onları kıskıvrak yakaladı.
Şüphesiz bu [kıssada da insanlar için] bir ders69 vardır; onlardan çoğu [buna] inanmasalar da... 159 Ve şüphesiz senin Rabbin çok acıyıp esirgeyen O yüceler yücesidir!
160 [VE] LÛT toplumu70 (da) gönderilen elçilerden [birini] yalanladı; 161 hani, kardeşleri Lût onlara: “Allah'a karşı sorumluluk bilinci duymaz mısınız?” demişti, 162 “Bakın, ben [O'nun tarafından] size gönderilen güvenilir bir elçiyim; 163 öyleyse, artık Allah'tan yana bilinç ve duyarlık gösterin ve bana itaat edin!
164 Üstelik ben sizden herhangi bir karşılık da istiyor değilim; benim hak ettiğim karşılığı vermek âlemlerin Rabbinden başkasına düşmez.
165 İnsanların içinden [tab‘an ve hukuken meşru olan cinsi bırakıp da] erkeklere mi yaklaşıyorsunuz? 166 Hem de, Rabbinizin sizin için yarattığı eşlerinizden uzaklaşarak? Yoo, siz her türlü ölçüyü aşan azgın bir toplumsunuz!”
167 “Ey Lût!” dediler, “Eğer [bu sözlerinden] vazgeçmezsen [bu şehirden] mutlaka kovulacaksın!”
168 [Lût:] “İyi bilin ki, ben bu sizin yaptıklarınızı sonuna kadar kınayanlardan biri olarak kalacağım!” dedi.
169 [Ve sonra şöyle dua etti:] “Ey Rabbim, beni ve ailemi bunların yapageldikleri (kötülüklerden) kurtar!”
170 Bunun üzerine Biz de o'nu ve ailesini kurtardık; 171 yalnızca geride kalmayı seçen bir kocakarı bunun dışında kaldı;71 172 ve sonra ötekileri kırıp geçirdik; 173 üzerlerine [helak edici] yağmurlar yağdırdık;72 uyarıl[dıkları halde uslanmay]anların maruz kaldığı yağmur, gerçekten, ne korkunçtur!73
174 Bu [kıssada da insanlar için] bir ders vardır; onlardan çoğu [buna] inanmasalar da... 175 Şüphesiz senin Rabbin çok acıyıp esirgeyen O yüceler yücesidir!
176 [VE] O AĞAÇLI vadinin halkı da kendilerine gönderilen elçiyi yalanladılar. 177 Hani, Şuayb74 onlara: “Allah'a karşı sorumluluk bilinci taşımayacak mısınız?” demişti, 178 “Bakın, ben size [O'nun tarafından] gönderilmiş güvenilir bir elçiyim; 179 öyleyse artık Allah'tan yana bilinç ve duyarlık gösterin ve bana itaat edin!
180 Üstelik, ben sizden bir karşılık da beklemiyorum; benim hak ettiğim karşılığı vermek âlemlerin Rabbinden başkasına düşmez.
181 Ölçüyü [her zaman ve herkese karşı] tam tutun; [başkalarının hakkını düzenbazca] eksilten kimselerden olmayın; 182 ve [tarttığınız zaman] şaşmaz bir teraziyle tartın, 183 insanları hak ettikleri şeylerden yoksun bırakmayın;75 ve yeryüzünde bozgunculuk yaparak karışıklık çıkarmayın; 184 sizi de, sizden önceki nesilleri de yaratan Allah'a karşı sorumluluk bilinci taşıyın!”76
185 [Halkı Şuayb'a şöyle] dedi: “Sen düpedüz büyülenmiş birisin; 186 olup olacağın, bizim gibi ölümlü bir insansın; doğrusunu istersen, biz senin düpedüz bir yalancı olduğunu düşünüyoruz!77 187 Eğer doğru sözlü biriysen, haydi, göğü parça parça başımıza indir (de görelim)!”
188 [Şuayb:] “Bütün (bu) yaptıklarınızı en iyi bilen Rabbimdir” diye cevap verdi.
189 Böylece onu yalanlamış oldular; ve bu yüzden, (kopkoyu) gölgelerle kaplı bir günün78 azabı onları kıskıvrak yakaladı.
190 Bu [kıssada da insanlar için] bir ders vardır; insanların çoğu [buna] inanmasalar da... 191 Şüphesiz senin Rabbin çok acıyıp-esirgeyen O yüceler yücesidir!79
192 İMDİ, şüphesiz, bu [ilahî mesaj] âlemlerin Rabbi tarafından indirilmiştir;80 193 onunla, mutlak güvenilirlik derecesinde olan vahiy inmiştir81 194 senin kalbine, ki [ey Muhammed, onunla] uyaran kimselerden biri olasın 195 [ve çevrendekileri] apaçık Arap diliyle82 [uyarasın].
196 Ve bu [mesaj, temel çizgileriyle], hiç şüphesiz, ilahî hikmetleri bildiren önceki kitaplarda83 da yer almaktadır.
197 İsrailoğulları arasındaki [birçok] bilginin bu [gerçeği] bilmeleri84 onlar için85 yeterli bir belirti sayılmaz mı?
198 Onu Arap olmayan birine indirseydik, 199 ve bu yabancı onu [kendi diliyle] onlara okusaydı, onlar yine inanacak değillerdi.86
200 Biz bu [mesajı]n o günahkarların kalplerinden [bir yankı bulmadan] geçip gitmesine yol açtık:87 201 o can yakıcı azabı görmedikçe ona inanmayacaklardır. 202 O azap ki, sonunda, onların hiç beklemedikleri bir anda ansızın gelip çatacaktır; 203 ve o zaman onlar: “Acaba geri bırakılamaz mıyız?”88 diye feryad edecekler.
204 O halde, azabımızın çarçabuk gelmesini mi istiyorlar?89
205 İmdi, düşün, [ey Muhammed]: onlara [dünya hayatının] tadını çıkarmaları için yıllarca fırsat vermişsek, 206 ve sonra vaad edildikleri [azap] başlarına gelmişse; 207 kendilerine vaktiyle verilmiş olan fırsatın onlara ne yararı olabilir?
208 Kaldı ki, Biz hiçbir toplumu önceden uyarmadan yok etmemişizdir 209 ve hatırlatıcı mesajlar göndermeden;90 çünkü Biz [hiç kimseye] asla zulmetmeyiz.
210 Ve [bu ilahî mesaj öylesine katıksız vahiy ürünüdür ki] onu asla şeytanî güçler indirmemiştir;91 211 çünkü bu onların harcı değildir; zaten, buna güçleri de yetmez. 212 Ayrıca, onların onu dinlemeleri [de] kesin olarak engellenmiştir!
213 Bunun içindir ki, [ey insanoğlu,] Allah'la beraber başka bir ilaha başvurma ki kendini azaba uğrayanların arasında bulmayasın.92
214 Ve en yakınları[ndan başlayarak93 erişebildiğin herkesi] uyar 215 ve seni izleyen müminlere kol kanat ger;94 216 buna rağmen sana karşı çıkarlarsa, de ki: “Ben sizin yapıp-ettiklerinizden sorumlu değilim!” 217 Ve bu yolda, çok acıyıp esirgeyen O yüceler yücesine güven, 218 O ki senin (O'nun yolunda tek başına) ayakta kalmaya çalıştığını da görmektedir,95 219 [O'nun huzurunda] saygıyla yere kapananlar arasında yer aldığını96 da görmektedir; 220 çünkü her şeyi bütün gerçeğiyle bilen (ve dolayısıyla) her şeyi işiten O'dur!
221 Sana o şeytanî güçlerin kime indiğini haber vereyim mi? 222 Onlar nerede kendi kendini aldatan97 günahkar biri varsa ona inerler 223 ki, böyleleri [zaten hep asılsız, aldatıcı şeylere] kulak verir ve onlardan çoğu başkalarına da yalan söylerler.98
224 Şairlere gelince,99 [onlar da kendi kendilerini aldatmaya yatkındırlar ve bu sebeple] onlara [da yalnızca] azgınlar uymaktadır. 225 Görmez misin onların her vadide [sözcüklerin, hayallerin peşinde] şaşkın şaşkın dolaştıklarını;100 226 ve [çoğu zaman] yapmadıklarını söyleyegeldiklerini?
227 Ama inanan, dürüst ve erdemli davranışlar ortaya koyan, Allah'ı sıkça anan, [sadece] haksızlığa uğratıldıkdan sonra kendilerini savunan101 ve haksızlık yapanların, hangi devrimle devrileceklerini102 er geç görecekleri [konusunda Allah'ın vaadine güvenen şairler] bu hükmün dışındadır!
DİPNOTLAR
1 Tâ, Sîn ve Mîm harfleri, bazı surelerin başında yer alan ve el-mukatta‘ât (kesik harfler) denilen gizemli sembolik harflerdendir (bkz. Ek II).
2 Bkz. 12. sure, 2. not.
3 Bkz. 18:6 hk. 3 ve 4. not.
4 Ama insanın inanmasının manevî/ahlakî değeri, bu inancın bir zorlamanın değil, serbest ve özgür iradenin ürünü olmasına bağlı olduğuna göre, “göklerden indirilen” görünür ya da işitilir bir “alamet/işaret”, karşı durulmaz aşikarlığıyla bu serbest irade ya da seçim ögesini ortadan kaldırır ve dolayısıyla insanın mesaja olan inancını ahlakî değerinden ve anlamından yoksun bırakırdı.
5 Bkz. 6:4-5 ve ilgili 4. not.
6 Yukarıdaki iki ayet bu surede sekiz kere geçmektedir. Bundan sonraki geçişlerinin her birinde bu ayetler, hemen aynı ifadelerle nakledilen önceki peygamberlere ait kıssalardan hemen sonra bir nakarat gibi gelmektedir. Böylece, hem bütün peygamberlerin ahlakî öğretilerinin temelde birbirleriyle aynı olduğu anlatılmak istenmekte, hem de, 5. ayetteki ifadeyi doğrulayıcı yönde, yarattığı canlı-cansız âlem Allah'ın varlığını gösteren apaçık delillerle dolu olduğu halde, Allah'ın mesajlarına karşı takınılan inkarcı tavrın insanlık tarihinde çok sık tekrarlanan bir olgu olduğuna işaret edilmektedir.
7 Lafzen, “[Bana karşı] sorumluluk bilincine sahip değiller mi” [yahut “olmayacaklar mı?”] Zemahşerî ve Râzî, bu belâgat gereği soruyu, bizim aktardığımız yönde, yani bir soru olarak değil de, bir gerçeği, bir vakayı dile getiren normal bir ifade olarak yorumlamaktadırlar.
8 Karş. 20:25-34 ve ilgili notlar. Bu anlam örgüsü içinde, bu ifadeler, kendisini seçildiği görevi yerine getirecek güçte görmeyen ve görevin Hz. Harun'a tevdî edilmesini isteyen Hz. Musa'nın alçak gönüllülüğüne işaret etmektedir.
9 Zımnen, “ve böylece görevimi engelleyeceklerinden korkuyorum”. Bu ayetle, Hz. Musa'nın, doğduğu ülkeden kaçmasına yol açan Mısırlı bir yerliyi öldürmesi olayına atıfta bulunuluyor (karş. 28:15 vd.).
10 Lafzen, “yaptığın o fiilini yaptın” -konuşanın, söz konusu fiil hakkındaki şiddetli kınayıcı tavrını dile getiren bir ifade tarzı; Hz. Musa'nın Firavun'un sarayında geçen çocukluk ve gençlik dönemi, Mısırlı birini öldürmesi ve Mısır'dan kaçışı hk. bkz. 28:4-22.
11 Hz. Musa, 28:15-16'da işaret edildiği gibi, bu öldürme olayından sonra, büyük bir günah işlediğini hemen anlamıştı (bkz. ayrıca, 28:15'in son iki cümlesi hk. 15. not).
12 Bkz. 28:4-5.
13 Firavun, Hz. Musa'nın, görevini açıklarken kullanmış olması gereken tabire atıfta bulunuyor (bkz. yukarıdaki 16. ayet).
14 Yani, “var olan her şeyde mevcut olan O'nun yaratıcı iradesi aracılığıyla”; bu önerme, kanaatimizce, Hz. Musa kıssasının bu surede tekrar edilmesinin başlıca sebebidir. (Karş. keza yukarıdaki 28. ayet.)
15 Lafzen, “İşitmiyor musunuz?” -şaşkınlık, aşağılama ya da alay ifade eden belâgat gereği bir soru; anlam akışı itibariyle yukarıdaki ifadeyle aktarmak daha yerinde olacaktır.
16 Karş. 2:115.
17 Eski Mısır dininde kral (yahut hükümdarlar için kullanılan ismiyle “Firavun”) ilahî ilkenin ya da düzenin bir tecessümünü temsîl eder ve kendi yetki alanı içinde bir tanrı gözüyle bakılırdı. Bunun içindir ki, onun tanrısallığına karşı yönelen bir meydan okuma hakim dinî sisteme bir bütün olarak karşı çıkmak anlamına geliyordu.
18 Mübîn terimine ilişkin bu karşılık için bkz. 12:1 hk. 2. not.
19 Bkz. 7:107-108 ve ilgili 85. not; ayrıca 20:22, 27:12 ve 28:32.
20 Karş. 7:109-110 ve ilgili 86. not.
21 Şüphe yok ki bu “büyücüler”, büyünün önemli bir rol oynadığı Amon kültünün resmî rahipleriydiler. Dolayısıyla, onların Hz. Musa'ya galebe çalmaları devlet dininin halkın gözünde itibarını pekiştirecekti.
22 Bkz. 7:113 hk. 88. not.
23 Büyücülerin kazanacaklarına dair bu güven duygusunun sebebi 7:116'da açıklanmaktadır (“insanların gözlerini büyüyle bağladılar ve onları korkuyla şaşkına çevirdiler”); ayrıca 20:66-67'de de bu hususa temas edilmektedir (“büyülerinin marifetiyle onların ipleri ve asâları yaptıkları sihir marifetiyle o'na (Hz. Musa'ya) hızla akıyorlarmış gibi gözüktü; bu yüzden Hz. Musa'nın içinde bir korku belirdi”).
24 Bkz. 7:117 hk. 89. not.
25 Bkz. 7:123 hk. 91. not.
26 Yani, “öylesine üstün bir büyücü ki, sizin hocanız olmuş olabilir”.
27 Bkz. Yukarıdaki cümlede tekraren vurgulanan “çoğunun”, “hepinizi” ifadelerine açıklama getiren 5:33 hk. 44 ve 45. not, 7:124 hk. 92. not.
28 Yani, Mısırlıların uğradığı birtakım felaketlerden (veba vb.) sonra (karş. 7:130 vd.).
29 Lafzen, “küçük bir topluluk”: bununla birlikte, Zemahşerî, kalîlûn sıfatının, bu anlam örgüsü içinde mutlaka bir “sayı azlığı” değil, bir aşağılama da ifade edebileceğini söylemektedir.
30 Bu ayetle Kur’an, Firavun'un ağzından, psikolojik bir gerçeği dile getirerek genellikle hakim kavimlerin ya da toplulukların baskı altında tuttuğu zayıf ya da azınlıktaki grupların özgürlük taleplerini anlamakta güçlük çektiklerini; ve dolayısıyla onların baş kaldırmalarına, güce karşı duydukları sebepsiz bir nefret ve kör bir kıskançlıktan başka bir anlam veremediklerini işaret etmektedir.
31 Bu ifade, açıktır ki, İsrailoğulları'nın Hz. Yusuf'tan sonraki bir kaç nesil boyunca Mısır'da ulaştıkları itibar ve zenginliği îma etmektedir -ki bu parlak dönem, işbaşına geçen Mısırlı yeni bir hanedanın ellerindeki varlığa el koyup onları, sonradan Hz. Musa'nın çabalarıyla kurtulacakları bir tutsaklığa mahkum ettiği döneme kadar devam etmiştir. Firavun, İsrailoğulları'nın Mısırlılara karşı duydukları (gerçek ya da yakıştırma) nefrete dikkat çekerek, onlara reva gördüğü zulmü haklılaştırmaya çalışıyor.
32 Bu ara cümle, 7:137'de atıfta bulunulan, İsrailoğulları'nın Mısır'daki sefalet günlerinden sonra Filistin'de kavuşacakları bolluk ve ikbal günlerini îma etmektedir. “Miras bırakmak” yahut “varis kılmak” ifadesi, bu anlam akışı içinde, Allah'ın zulme uğrayanları, ezilenleri yeniden onur ve genişliğe kavuşturmasını dile getiren deyimsel bir ifade, bir mecazdır.
33 Bkz. 20:77 ve ilgili 61. not. Ayrıca karş. Tevrat'taki anlatım (Çıkış xiv, 21: “Ve Rab bütün gece kuvvetli şark yeli ile denizi geri çevirdi; ve denizi karaya çevirdi ve sular yarıldı”).
34 Lafzen, “ötekileri”.
35 Tevrat'taki muhtelif atıflara bakılacak olursa (özellikle Çıkış xiv, 2 ve 9), Kızıl Deniz'i geçme mucizesi, bu denizin bugün Süveyş Kanalı olarak bilinen kuzeybatı ucunda vuku bulduğu anlaşılmaktadır. Kıssanın geçtiği çağlarda burası şimdiki kadar derin değildi ve bazı bakımlardan Kuzey Denizi'nin ana kıtayla Frisian adaları arasında kalan sığ bölümü gibiydi; yüksek cezir (geri çekilme) hallerinde bu gibi yerlerde sığ bölgeler çıplak kalmakta ve geçici olarak geçilebilir hale gelmekte; ama bu durumdayken, anî ve şiddetli bir med dalgasıyla bütünüyle sulara gömülmektedir.
36 Bkz. 8-9. ayetler hk. 6. not.
37 Yani, bu surenin 3-8. ayetlerinde sözü edilen türden insanlara.
38 Cümlenin başındaki bel takısı şaşkınlık ifade etmektedir. Bu şaşkınlık sebebiyledir ki, Hz. İbrahim'in halkı, o'nun puta-tapma konusundaki eleştirisine doğrudan cevap vermekten kaçınarak sadece bu tapınmanın geleneksel olduğunu, geçmişe dayandığını söyleyerek işin içinden sıyrılmak istemektedir; ve tabii, bunu yaparken de, Zemahşerî'nin belirttiği gibi, bir şeyin öteden beri yapılıyor olmasının o şeyin doğruluğunu göstermeye yetmeyeceğini unutmaktadır. Râzî, kendi adına, yukarıdaki ayetin, taklîd'in tabiatındaki gayriahlakîliği (fesâd) gösteren en kuvvetli Kur’ânî delillerden biri olduğunu ifade etmektedir. Burada taklîd derken, dinî anlayış ve uygulamaların, sorgulamadan, hiçbir tahkik ve kritiğe başvurmadan olduğu gibi, körü körüne benimsenmesi anlaşılmalıdır.
39 Lafzen, “Bana diğerlerinin [yahut “sonrakilerin”] arasında doğru bir dil ver”. Bu ibarenin mümkün bir diğer anlamı için bkz. 19:50 hk. 36. not.
40 Karş. 19:47-48.
41 Zımnen, “babamı cehenneme mahkum edilenler arasında görmeme izin vererek” (Zemahşerî).
42 Yahut: “Allah yerine”. Kur’an'da mâ (“ki o” yahut “ki bütün o...”) ilgi zamirinin asılsız, düzmece tapınma nesneleri için kullanıldığı her yerde, bu zamir hem cansız nesnelere (put, fetiş, ikon gibi temsîlî ya da sembolik şeylere); hem, ölü ya da diri, tanrılaştırılan velî, azîz, peygamber gibi kimselere, tabiat güçlerine; hem de zenginlik, iktidar ve nüfûz, toplumsal statü gibi, insanların kendilerini tutsak ettikleri her türlü reel ya da hayal mahsulü şeylere işaret etmektedir. (Ayrıca bkz. 10:28-29 ve ilgili notlar.)
43 Lafzen, “ona/onun içine”.
44 Karş. 2:24 -“yakıtı insanlar ve taşlar olan ateş” ve ilgili 16. not. “İblis'in avenesi” ya da “çetesi”, insanın günaha sapmasında etkili olan ve Kur’an'da sıkça bahsi geçen kötü güçler, kötülüğe çağıran güçler, kötü saik ve eğilimler (“şeytanlar”) anlamındadır (bkz. 2:14, not 10; 15:17, not 16'nın ilk yarısı; 19:68, not 52; keza karş. 19:83 ve ilgili not 72).
45 Lafzen, “birbirleriyle çekişerek”.
46 Lafzen, “bizi suçlulardan (mücrimûn) başkası saptırmadı”: karş. 7:38, 33:67-68, 38:60-61 ve ilgili notlar.
47 Lafzen, “bizim için bir kere daha olsaydı”. Ayrıca, bkz. 6:27-28 ve ilgili not.
48 Zımnen, “ve dilediği kulunu bağışlayandır”.
49 Bkz. 11:27 hk. 47. not.
50 İnanmayanlar, bununla vecîz bir ifade tarzı içinde açıkça demek istiyorlar ki, Hz. Nûh'a inandığını söyleyip o'nun ardından gidenler, gerçekten inandıkları için değil, fakat çıkar umdukları için böyle yapıyorlar ya da yapar gözüküyorlar. Hz. Nûh'un buna verdiği cevap Kur’ânî ahlakın ve dolayısıyla İslam Hukuku'nun temel ilkelerinden birini ortaya koymaktadır: Kimse kimsenin inancı ve inancında rol oynayan saikler hakkında kişinin kendi ikrarı dışında hüküm veremez; insanın içinde sakladıklarını ancak Allah bilir; toplum yalnızca zahire göre hükmetmektedir ki, bu da kişinin ortaya koyduğu fiil ve ikrarla sınırlıdır. Bunun içindir ki, biri “inanıyorum” diyor ve sözleri ve fiilleriyle benimsediği inanca ters düşecek bir hal sergilemiyorsa, toplum o kişiyi mümin olarak görmek zorundadır.
51 Lafzen, “taşlananlardan olacaksın!”
52 Yahut: “benimle onlar arasında açık, kesin bir yargıda bulun”. Çeviride iftah (“aç”, yani gerçeği) sözcüğü için benimsediğimiz karşılık hk. 7:89'a dair 72. notumuzda açıklama yapılmıştır.
53 Hz. Nûh ve toplumu ve tufan olayı hk. daha ayrıntılı bilgi için bkz. 11:25-48.
54 Burada özellikle îma edilen mesaj için bkz. 111-115. ayetler ve keza yukarıda 50. not.
55 Bkz. 7:65 ve ilgili 48. not.
56 İlk ağızda “işaret, alamet” yahut “belirti” anlamına gelen âyet ismi, öyle anlaşılıyor ki, burada, kabilevî tanrılara tapınmak için tepelerde inşa edilen ve her biri ayrı bir tanrıya adanan semitik tapınak ve sunaklara işaret etmektedir. Bunun içindir ki, biz de, bu özel anlam örgüsü içinde âyet sözcüğünü, çoğul olarak, anıtlar, tapınaklar olarak aktardık.
57 Bu ayet hem “içlerinde ebediyyen yaşayacağınızı umarak” şeklinde, hem de “onları öyle sapasağlam inşa ederek ölümsüz bir ün mü kazanacağınızı düşünüyorsunuz?” şeklinde yorumlanabilir.
58 Cebbâr terimi, insan için kullanıldığında, kendisinden zayıf olanın hukuku konusunda hiçbir ahlakî sınır tanımaksızın ortaya konan haksız, kaba kuvvete dayanan, zorbaca olan anlamına gelmektedir. 11:59 yahut 14:15'de olduğu gibi, aynı terim bazan da kişinin olumsuz yöndeki ahlakî tutum ve tercihini ifade için kullanılır ve bu durumlarda bir başka dile “hakkın düşmanı” tabiriyle aktarılabilir. Yukarıdaki anlam akışı içinde, yine de vurgu, daha çok, ‘Âd kavminin başka insanlara ya da toplumlara karşı gösterdiği düşmanca davranışa, politika olarak benimsediği zorbalığa dikkat çekecek yöndedir; ve bu anlamda, bütün çağlarda geçerli olan ve savaşta gereksiz şiddeti yasaklayan, ahlakî kaygı ve sınırlara her türlü savaş eyleminden ve savaş temayülünden önce yer veren Kur’ânî tutumu dile getirmektedir.
59 Lafzen, “bildiğiniz” yahut “bilebildiğiniz”.
60 Lafzen, “öncekilerin tabii eğilimleri/yatkınlıkları (huluku'l-evvelîn)”. Huluk ismi kişinin “tabii eğilimleri/yatkınlıkları” anlamında “yapı/yaratılış” (tabiat) ya da “ahlakî tutum” karşılığı olarak kullanılmaktadır; bunun içindir ki, terim yukarıda “kişinin tutunduğu ya da tuttuğu yol”, yani “tutum, davranış tarzı” ya da “âdet/gelenek” ve nihayet daha özel anlamda “din” anlamına gelmektedir (Tâcu'l-‘Arûs).
61 Bu mesaj üç büyük günaha dikkat çekilmek suretiyle 128-130. ayetlerle ortaya konmuştur: İnsanın amaçsız ve ölçüsüz bir biçimde güç ve iktidar peşinde koşması yüzünden içine düştüğü şirk (Allah'tan başkasına kulluk); görkem ve gösteriş düşkünlüğü içinde sürüklendiği gurur, kendini beğenme ve bir de hemcinslerine karşı zorbalık ve şiddet.
62 Hz. Salih ile Semûd toplumunun kıssası için bkz. 7:73 ve ilgili 56. not: Ayrıca, kıssanın bir başka biçimi için 11:61-68.
63 Lafzen, “bu bulunduğunuz yerde”, yani yeryüzünde. Metnin aslında soru: “... bırakılacak mısınız?” şeklindedir (bkz. aşağıda 69. not).
64 Bkz. 7:74 hk. 59. not.
65 Taberî: “... yani, senin Allah tarafından bize gönderilmiş bir elçi olduğunu isbat edecek bir delîl”.
66 Karş. 7:73'ün ikinci paragrafı: “Allah'a ait bu deve sizin için bir belirti/bir nişane olacaktır” -ve ilgili 57. not: Zikredilen notta Hz. Salih tarafından sözü edilen bu alametin/nişanenin, kavmin bu hayvana karşı nasıl davranacağının sınanmasından ibaret olduğu açıklanmaktadır.
67 Lafzen, “belirli bir günde”; yani “her biri için (dönüşümlü olarak) bir gün” yahut, daha kuvvetle muhtemeldir ki, -eski Arap kabile geleneği uyarınca- “develerin sulanmasına ayrılmış günlerde”; bununla, sözü geçen sahipsiz devenin de, kabileye ait öteki develerle birlikte su içmesi gerektiği anlatılmak isteniyor.
68 ‘Akarûhâ ibaresi için benimsediğimiz “onu hoyratça boğazladılar” karşılığı hk. bkz. 7:77 hk. 61. not.
69 Bizim kanaatimizce bu kıssayla verilmek istenen mesaj, en başta, (146-149. ayetlerde dile getirildiği yönde) kişinin, bu dünyadaki hayatın geçici ve sınırlı olduğu gerçeğini ve dolayısıyla öte dünyada kendisini bir hesabın/hesaplaşmanın beklediği gerçeğini gözönünde tutmak konusunda gösterdiği duygusal isteksizlik; ve ikinci olarak da, yaratılmış âlemin bir bütün olarak uyum içinde devamını amaçlayan gerçek ahlakî bir tercihe dayanarak, insanın şefkat ve merhamet sınırlarını öteki bütün canlıları da içine alacak şekilde geniş tutması gerektiği hususudur.
70 Hz. Lût ve o'nun gönderildiği günahkar toplumun kıssası hk. daha ayrıntılı bilgi 11:69-83'de verilmektedir.
71 Yaşlı kadın, 7:83, 11:81, 27:57 ve 29:32-33'den de anlaşıldığı gibi, kocasını izlemek yerine kendi halkıyla kalmayı tercih eden ve böylece ihanet eden Hz. Lût'un kendi karısıydı (karş. 66:10).
72 Bkz. 11:82 ve ilgili 114. not.
73 Yahut: geçmiş zaman kipiyle, lafzen, “o uyarılanların yağmuru ne korkunçtu/ne kötüydü!” Her iki anlamıyla da cümle, Sodom ve Gomore'nin günahkar halkıyla ilgilidir. Bununla birlikte, cümle, kuvvvetle muhtemeldir ki, azaba uğrayan toplumların hepsini içine alan genel bir îma da taşımaktadır (bkz. 11:83'ün son cümlesi hk. 115. not). Zemahşerî'nin bu cümleyle ilgili açıklaması da bizimkine paraleldir.
74 Bkz. 7:85'in ilk cümlesi hk. 67. not. Şuayb Peygamber ve Medyen (“ağaçlı vadi”) halkının kıssası hakkında ayrıntılı bilgi 11:84-95'de verilmektedir.
75 Karş. 7. sure, 68. not.
76 İnsanın bu dünyadaki hayatının geçiciliğine ve dolaylı bir biçimde, Allah'ın yargısına ilişkin bir îma.
77 Lafzen, “senin mutlaka yalancılardan olduğunu düşünüyoruz”.
78 Bu “gölgelerle kaplı gün” ifadesiyle, çoğu zaman volkanik patlama ya da yer sarsıntısıyla birlikte çöken fiziksel bir karanlığa işaret edilmiş olabileceği gibi (7:91'de ifade edildiğine göre, Medyen halkı da böyle bir karanlığa maruz kalmıştı), geç kalınmış bir pişmanlıkla birlikte baş gösteren ruhsal bir karanlığa ve kasvete de işaret edilmiş olunabilir.
79 Her biri bu iki ayetle noktalanan sekiz kıssa burada böylece tamamlanmaktadır. Bu kıssalar ister Allah'ın varlığını, eşsiz ortaksız olduğunu, ister mal mülk, nüfûz ve şöhret gibi dünyevî bağlılıkların boş ve değersiz olduğunu; ve isterse yeryüzündeki bütün canlılara karşı koruyucu ve şefkatli davranmanın insanın temel yükümlülüklerinden biri olduğunu belirtici yönde olsun, bütün tezahürleri ve boyutlarıyla manevî/ahlakî gerçeğin ya da gerçekliğin hemen her çağda insanlığın büyük çoğunluğu tarafından reddedildiğini, bilinç ve duyarlık olarak körleşmiş, sağırlaşmış yığınların inatçı tepkileriyle geri tepildiğini dile getirmektedirler. Bu kıssalarda -yahut, daha doğru bir ifadeyle, Kur’an'da sıkça anlatılan bu kıssaların bu suredeki şekillerinde- tekrarlanan cümleler, ifadeler ve karşılıklı konuşmalar bize, insanlık durumunun, yahut insanın temel yaklaşımının gerçekte hiç değişmediğini ve sonuç olarak da, hakkı tebliğ eden kimselerin her çağda insanın hırs ve tamah duygularına karşı, nüfûz ve iktidar tutkusuna karşı, insanın kendini beğenmişliğine karşı mücadele vermek zorunda olduklarını vurgulamaktadır.
80 Bu ayetle yeniden, sûrenin başında vaz‘edilen temaya, yani Kur’an'da örneklenen ilahî vahiy olgusuna ve insanların buna karşı gösterdikleri tepkiye dönülmektedir.
81 Hemen bütün klasik müfessirlere göre, er-rûhu'l-emîn (“inanılır” [yahut “güvenilir”] ruh”) ifadesi, saf ruhanî ve melekî tabiatı sebebiyle günah işlemesi ve dolayısıyla Allah'ın kendisinde öngördüğü güvenilirliği ihlal etmesi mümkün olmayan Vahiy Meleği Cebrail için kullanılan bir tabirdir (karş. 16:50). Öte yandan, rûh terimi Kur’an'da çoğu zaman “vahiy” anlamında kullanıldığına göre (bkz. 2. sure, 71. not, 16. sure, 2. not) özellikle, “Hz. Peygamber'in “kalbine inmiştir” ifadesi de gözönüne alınırsa, terimin yukarıdaki anlam akışı içinde “mutlak güvenilirlik derecesinde vahiy” anlamında kullanılmış olması da mümkündür.
82 Bkz. 14:4 -“Biz hiçbir elçiyi kendi halkının dilinden başka bir dille göndermedik” ve ilgili 3. not. Buna rağmen, Kur’an'ın yine de evrensel bir mesaj olduğu pek çok ayetle belirtilmiştir (örn. 7:158, yahut 25:1). Kur’an'da bahsi geçen, “Arap diliyle tebliğde bulunan” diğer peygamberler Hz. İsmail, Hûd, Salih ve Şuayb'dır ki, bunların hepsi Arap kavmindendir. Ayrıca, İbranîce ve Ârâmîce'nin de eski Arap dilinin değişik lehçeleri olduğu hatırlanırsa, İbranî peygamberlerin hepsinin Arap diliyle tebliğde bulundukları söylenebilir.
83 Lafzen, “öncekilerin kitaplarında (zubur, tekili zebûr)” (bkz. 21. sure, 101. not). Zemahşerî ve Beydâvî (ve öncekinin kaydettiğine göre İmâm Ebû Hanîfe) tarafından yukarıdaki ayet için yapılan bu açıklama, Muhammed (s)'e vahyedilen mesajın, temel çizgileri itibariyle (me‘ânî), öteki peygamberlere vahyedilen mesajla aynı olduğu yolunda sıkça vurgulanan Kur’ânî öğretiyle tam bir bağdaşma içindedir. Daha yaygın bir diğer açıklama ise: “... bu [Kur’an]dan önceki kitaplarda da bahsedilmiştir [yahut “önceden haber verilmiştir”]” yolundadır. (Bkz. bu açıdan, 2:42 hk. 33. not ve -Hz. İsa'nın yaptığı tebligata özel bir atıfla- 61:6 hk. 6. not.)
84 Zımnen, “Ve sonuçta Müslüman olmaları”: nitekim, Abdullah b. Selâm, Ka‘b b. Mâlik ve öteki bazı Medineli bilgin Yahudiler Hz. Peygamber'in yaşadığı yıllarda, Yemenli Ka‘bu'l-Ahbâr ve onun bazı hemşehrileri Halife Ömer zamanında ve dünyanın her yanından daha niceleri sonraki yüzyıllarda İslam'ı benimsemişlerdir. Yukarıdaki ayette Hristiyan bilginlerden değil de, Yahudi bilginlerden söz edilmesinin sebebi, muhtemelen, tahrif edilmiş şekliyle de olsa elde Tevrat nüshalarının bulunmasına karşılık, Hz. İsa'ya vahyedilen kitabın aslının kaybedilmiş olması (bkz. 3. sure, 4. not) ve dolayısıyla Hz. İsa'nın tebligatıyla Kur’an arasında temeldeki paralelliğin belgesel olarak ortaya konamamasıdır.
85 Yani, Muhammed (s)'in peygamberliğine inanmayanlar için.
86 Kur’an'da pek çok yerde belirtildiği gibi, Muhammed (s)'in Mekkeli çağdaşlarından çoğu Allah'ın “kendileri gibi bir ölümlüye” mesajını emanet etmeyeceği gerekçesiyle başlangıçta o'nun risaletine inanmaya yanaşmamışlardı; hem de, bu tavrı, Kur’an'ın, tam olarak anlayabilsinler diye “apaçık bir Arapça'yla” ifade edilmiş olduğunu gördükleri halde bırakmamışlardı; fakat (yukarıda ifade edildiğine göre) Hz. Peygamber bir yabancı olsaydı ve mesajı da başka bir dille vahyedilmiş olsaydı, şimdi inanmayanlar o zaman inanmaktan daha da uzak olacaklardı, çünkü bu sefer de mesajı anlayamadıklarını söyleyerek neredeyse meşru olan bir mazeretle ona karşı çıkacaklardı (karş. 41:44).
87 Yani, mesajı kalplerinde kökleştirmeden ve “bir kulaklarından girip ötekinden çıkmak” suretiyle. Allah'ın buna “yol açması” konusunda bkz. 2. sure, 7. not ve 14. sure, 4. not.
88 Yani, “bize yaşamak için ikinci bir şans verilemez mi?”
89 İnanmayanların bu alaycı talebi hk. bkz. 6:57, 8:32 ve ilgili notlar; ayrıca bu surenin 187. ayeti.
90 Lafzen, “Bir hatırlatıcı (mesaj) yoluyla uyarıcılar göndermeksizin hiçbir toplumu yok etmedik”; bkz. 6:131, 15:4, 20:134 ve ilgili notlar.
91 Risalet görevinin ilk yıllarında Muhammed (s)'in Mekkeli bazı muhalifleri, Kur’an'ın belâgat ve fesâhatını Muhammed (s)'in, karanlık güçlerle ve kötücül ruhlarla (şeyâtîn) ilişkisi olan bir kâhin olduğu iddiasıyla açıklamaya çalışmışlardır.
92 Cümlenin başında yer alan fe (çeviride “bunun içindir ki” sözcükleriyle aktarılmıştır) edatının 208. ayetle bağlantı sağladığı açıktır. Aşağıda 94. notta da gösterildiği gibi, bu pasajın tamamı genel olarak insana hitab etmektedir.
93 Her mümin erişebildiği herkese hakkı tebliğ etmekle sorumludur; fakat, bu tebliğe, hiç şüphesiz kendisine en yakın olan kimselerden ve özellikle de kendi sorumluluğu altında bulunan kimselerden yani, kendi ailesinden başlaması gerekir.
94 Bizim çeviride “kol kanat ger” ifadesiyle aktardığımız “kanatlarını indir” şeklindeki deyimsel ifade hk. bir açıklama için bkz. 17:24 ve ilgili 28. not. “Seni izleyen bütün müminler” ifadesi (pek çok müfessirin görüşünün tersine) göstermektedir ki yukarıdaki pasaj Hz. Peygamber'e değil -çünkü tanım gereği, Hz. Peygamber'e inanan herkes zaten o'na uyuyor, o'nu izliyor demektir; bunun tersi de doğrudur- fakat Kur’an'la yolunu çizmeyi seçmiş herkese hitab etmekte ve böylelerini, yani ruhen ve zihnen daha önde, daha ilerde ve belki daha tecrübeli olanları ötekilere karşı sevgiye, şefkate ve sorumluluk duygusuyla davranmaya çağırmaktadır. Bu açıklama yukarıda 213. ayet için de bir açıklama hükmündedir; çünkü bu ayette ortaya konan tavsiye (“Allah'la beraber başka bir ilaha başvurma/yakarma”) Kur’an'ı dinleyen ya da onu okuyan herkes için anlamlı olmakla beraber, Hz. Peygamber'in kendisine yöneltildiği zaman biraz anlamsız düşmektedir; çünkü, Hz. Peygamber için Allah'ın varlığı ve birliği zaten tebliğ ettiği mesajın esasını teşkil etmektedir.
95 Taberî'nin kaydettiği üzere, Mücâhid'e göre, bu ifade “her nerede olursan ol seni görmektedir” anlamındadır. Öteki müfessirler bu ifadeye “namaza durduğun zaman seni görmektedir” anlamını vermişlerdir; ama bunun, ayetin anlamını oldukça daraltan bir yorum olduğu ortadadır.
96 Yani, “sana karşı çıkanların” zıddına olarak inananlar arasında (bkz. yukarıda 216. ayet).
97 Effâk terimi lugat olarak “büyük yalancı” yahut “yalancılığı huy haline getiren” kişi demektir; bu ayette ise, daha çok, “kendi kendini aldatan” anlamına gelmektedir; bu anlama geldiği, kendi kendini aldatan kimselerin ister istemez başkalarını da aldatmaya, başkalarına da yalan söylemeye yatkın olduklarına işaret eden sonraki ayetten de anlaşılmaktadır.
98 Lafzen, “onların çoğu yalan söylerler”.
99 Müşrik Araplar'ın öne sürdüğü, Kur’an'ın Muhammed (s)'in şiir alanındaki maharetinin bir ürünü olduğu yolundaki iddiaya ilişkin bir îma. (Bkz. 36:69 ve ilgili 38 ve 39. notlar.)
100 Hâme fî vidyân (“vadilerde gezdi”) deyimi, pek çok müfessirin belirttiği gibi, sözcüklerle ve hayallerle (ya da düşüncelerle) belli bir gerçeklik fikrine bağlı olmadan amaçsız ve çoğu zaman da tutarsız bir biçimde oynamak anlamında kullanılmaktadır; yukarıdaki anlam örgüsü içinde bu deyim, bütün iç tutarsızlıklardan uzak olan Kur’an'ın mükemmeliyeti yanında şairlerin ortaya koydukları şeylerin tutarsızlığına, güvenilmezliğine dikkat çekmek üzere kullanılmaktadır: (karş. 4:82 hk. 97. not).
101 Bu ifadeyle Kur’an, gerçek müminlerin ancak kendilerini savunmak amacıyla savaşa girebileceklerini açıklığa kavuşturmaktadır: karş. bu anlamda savaşla ilgili ilk atfın yer aldığı 22:39-40 ve savaşı meşru kılan şartlar konusunda ayrıntılı açıklamaların geçtiği 2:190-194.
102 Lafzen, “ne [tür] devrilişle devrileceklerini”.
